Ο αιματηρός επίλογος του αρχιληστή Νταβέλη και του ορκισμένου διώκτη του, Μέγα, στη φονική μάχη του Παρνασσού, (Ζεμενό, Βοιωτία)

Σύμφωνα με μια μερίδα ιστορικών ερευνητών, το πρότυπο του εξεγερμένου ληστή κατά τα Οθωνικά χρόνια, ασκούσε μια ιδιαίτερη γοητεία στον καταπιεσμένο λαό. Οι ορεσίβιοι ανυπότακτοι ήταν μια προσωποποίηση της αντίστασης ενάντια στην πνιγηρή εξουσία των εκάστοτε ξένων δυνάμεων κατοχής και του νεοσύστατου συγκεντρωτικού ελληνικού κράτους. Συνάμα, συνιστούσαν και ένα από τα πιο δυσεπίλυτα ζητήματα για την πολιτική εξουσία.

Ο αντίζηλός του, Ιωάννης Μέγας

Ο ληστής Νταβέλης σε λαϊκή απεικόνιση
της εποχής του

Το θέατρο της θρυλικής μάχης

Ιδανικό παράδειγμα συνιστά ο διαβόητος λήσταρχος Νταβέλης, ο οποίος απέκτησε μια πολύ αξιοπερίεργη φήμη. Διότι, ενώ έχει να επιδείξει πολύ μικρή ιστορική δράση σε διάρκεια, όσο και σε «κατορθώματα», αποτελεί μακράν τον πιο ξακουστό Έλληνα ληστή. Επιπλέον, το όνομα του Νταβέλη υπήρξε βασικό συνθετικό για τη συγκρότηση πολλών μυθοπλαστικών διηγήσεων και παραδόσεων.¹ Ο Νταβέλης σύντομα διακρίνεται σε παλικαριά και γίνεται ο αρχηγός της συμμορίας. Άλλωστε είχε όλα τα προσόντα για αυτό. Ήταν εύστροφος, λεβέντης, σβέλτος, με φωτεινό πρόσωπο και με ευγένεια που ερχόταν σε αντίθεση με τη διαβίωση του ως ληστής. Κάποια στιγμή, ο Νταβέλης συνάπτει φιλικές σχέσεις με τον Ιωάννη Μέγα, έναν παλιότερο ληστή που είχε πλέον αμνηστευτεί και καταταγεί ως αξιωματικός στο σώμα χωροφυλακής του Όθωνα. Στο πλαίσιο αυτής της φιλίας, ή συνεργασίας για να είμαστε πιο σωστοί, ο Μέγας ζητάει από τον Νταβέλη να απαγάγει για λογαριασμό του την κόμισσα Louisa Bancoli με την οποία ήταν ερωτευμένος. Όμως τελικά, η κόμισσα ερωτεύεται τον γοητευτικό αρχιληστή, πράγμα που φυσικά θα επισύρει την οργή του Μέγα, ο οποίος θα μετατραπεί σε ορκισμένο εχθρό του.

Μυθιστόρημα του 1910. Στο εξώ-
φυλλό του, η μονομαχία των δύο αντρών

Έτσι τελικά, τον Ιούλιο του 1856, μετά από μια πολυήμερη και συντονισμένη καταδίωξη, η πολυάριθμη συμμορία του Νταβέλη περικυκλώνεται από υπεράριθμα διωκτικά αποσπάσματα σε ένα ύψωμα στη θέση Δερβένι Κούλια, του Ζεμενού. Η παράδοση θέλει τον ίδιο τον Νταβέλη να πέφτει τελευταίος στη μάχη. Λέγεται πως όταν κατάλαβε ότι είναι περικυκλωμένος και δεν έχει σωτηρία, προκάλεσε το Μέγα σε μονομαχία. Ο τελευταίος αποδέχτηκε την πρόκληση αλλά όταν ο αρχιληστής σηκώθηκε όρθιος, κάποιοι τον πυροβόλησαν ύπουλα και έπεσε βαριά τραυματισμένος. Δραττόμενος την ευκαιρία ο Μέγας επιχείρησε να πλησιάσει για να του πάρει το κεφάλι ως λάφυρο, όμως ο Νταβέλης έχοντας καλυμμένη την πιστόλα του, τον πυροβόλησε και τον πλήγωσε. Ο θρύλος θέλει να αφήνουν και οι δύο τους μαζί την τελευταία τους πνοή, αφού λαβωμένοι όπως ήταν τράβηξαν τα μαχαίρια τους και αλληλοεξοντώθηκαν. Σύμφωνα μια άλλη μαρτυρία, όταν δόθηκε το σύνθημα της γενικής εφόδου, ο Μέγας πρώτος και καλύτερος εφόρμησε στα οχυρώματα των ληστών, όπου βρήκε το θάνατο. Ωστόσο, το ηρωικό παράδειγμά του αξιωματικού μιμήθηκε και το υπόλοιπο σώμα των χωροφυλάκων, με αποτέλεσμα σε λίγα λεπτά να καταληφθούν όλα τα οχυρώματα της ληστοσυμμορίας.

Σήμερα, τίποτα στο ειρηνικό τοπίο δεν
θυμίζει το μακρινό παρελθόν...

... μονάχα, το μνήμα του Μέγα

Σήμερα, ο επισκέπτης της θέσης που υπήρξε το θέατρο για την τελευταία πράξη της ζωής των δύο διαβόητων αντρών, δύσκολα αναπλάθει με τη φαντασία του την αγριότητα της ιστορικής μάχης. Το ειδυλλιακό τοπίο που τον περιβάλλει και τα δεκάδες αγριοκάτσικα που βόσκουν αμέριμνα ανάμεσα στα δεκάδες φυσικά ταμπούρια που διαθέτει αυτός ο χαμηλός και πετρώδης λόφος, δεν τον βοηθούν. Μονάχα μια στήλη με έναν μεγάλο πέτρινο σταυρό στέκει ως αδιάψευστος μάρτυρας των γεγονότων. Είναι η επιτύμβια στήλη που στήθηκε από το Κράτος στη μνήμη του γενναίου Μέγα. Γενναίος όμως αναμφίβολα και ο Νταβέλης. Ίσως εκεί μπροστά της, στο ταμπούρι που ανοίγεται στη βάση της, ο λαβωμένος Νταβέλης όρθωσε το ανάστημά του και πυροβολώντας τον Μέγα είπε τη θρυλική φράση: «Ούτε ο Νταβέλης στα βουνά, ούτε και ο Μέγας στα παλάτια!».

Βαγγέλης Ζήσης

«Ούτε ο Νταβέλης στα βουνά, ούτε και ο Μέγας στα παλάτια!»

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Για περισσότερα ιστορικά και μυθολογικά στοιχεία για τον Νταβέλη, όπως και για τους αποσυμβολισμούς αυτών, δες: Ζήσης Βαγγέλης, «Πεντελη. Ιστορία, Θρύλοι, Μυστήρια», σελ. 238-263, εκδόσεις Άλλωστε (2013).

Τα αξιοπερίεργα σπίτια του αιδεσιμότατου Trist, (Veryan, Αγγλία)

Τα δύο σπίτια που "φυλάσσουν" την είσοδο του χωριού

Το Veryan είναι ένα πανέμορφο μικρό παράκτιο χωριό στην Κορνουάλλη της Αγγλίας. Αξιοσημείωτα κτίρια της κοινότητας αποτελούν η εκκλησία που φέρει Νορμανδικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική της και ένας παλαιός μύλος, κατασκευασμένος το 1565.

Για όποιον ενδιαφερόμενο, το

παρόν σπίτι είναι διαθέσιμο για

ενοικίαση και  διαμονή

Ωστόσο, το χωριό είναι διάσημο για τα πέντε αξιοπερίεργα σπίτια που κατασκεύασε τον 19^ο αιώνα, ο τοπικός εφημέριος Jeremiah Trist. Ο θρησκόληπτος αιδεσιμότατος έχτισε αυτά τα εντελώς κυκλικά οικήματα προκειμένου να στεγάσει τις θυγατέρες του. Πίστευε ότι αυτός ο ιδιαίτερος σχεδιασμός θα διασφαλίσει τις κόρες του από κάθε λογής κακές επιρροές, αφού ο Διάβολος δεν θα μπορεί να κρυφτεί σε καμιά γωνία στο εσωτερικό τους! Συν τοις άλλοις, ο Trist τοποθέτησε μεγάλους μεταλλικούς σταυρούς στις αχυρένιες στέγες τους, ως μια επιπλέον πρόληψη εναντίον του Διάβολου. Δύο από τα περίφημα κυκλικά σπίτια του Veryan, που σήμερα ανήκουν σε ιδιώτες, κτίστηκαν εκατέρωθεν της εισόδου στο χωριό για ακόμη μεγαλύτερη προστασία όλης της κοινότητας.

Ένα από τα πέντε ιδιαίτερα σπίτια του Veryan.
Η αριστερή προσθήκη είναι μεταγενέστερη

Ειλικρινά, δεν γνωρίζω αν τελικά το καμπυλωτό σχήμα των σπιτιών διασφάλισε την αγνότητα των θυγατέρων του Trist. Τί θα σκεφτόταν άραγε ο φοιτητής μαθηματικών Walter Gilman, ο φανταστικός ήρωας του H. P. Lovecraft στο "The Dreams in the Witch House", ο οποίος έπεσε θύμα της απόκοσμης γεωμετρίας ενός παλαιού σπιτιού που νοίκιασε στο Arkham;

Όμως, επιστρέφοντας στα σπίτια του Veryan, ακόμη και αν η έλλειψη γωνιών απέτρεψε τις δαιμονικές επιρροές στα ενδότερά τους, τι να συνέβη άραγε έξω από αυτά; Άλλωστε φοβάμαι ότι το κακό μπορεί να φωλιάσει σε μεγαλύτερα βάθη, από τις σκοτεινές γωνίες των σπιτιών μας· όπως, για παράδειγμα, στο ανθρώπινο μυαλό.

 Βαγγέλης Ζήσης

"Πεντέλη. Ιστορία, Θρύλοι, Μυστήρια"

Με χαρά σας ανακοινώνω την νέα μου δουλειά:

"Πεντέλη. Ιστορία, Θρύλοι, Μυστήρια"

Δυόμιση δεκαετίες έρευνας· 470 σελίδες· 280 εικόνες & φωτογραφίες· 290 βιβλιογραφικές πηγές. Και τέλος, μια ρηξικέλευθη θεώρηση των φαινομένων της Πεντέλης. Ελπίζω να την χαρείτε, όσο και εγώ!

από το οπισθόφυλλο:

"Το όρος της Πεντέλης κατακτήθηκε από τους ανθρώπους πολύ νωρίς. Αιώνες πριν από τη γέννηση του Χριστού, οι κάτοικοι της Αττικής σκαρφάλωσαν στις κορυφές της Πεντέλης, ίδρυσαν βωμούς και ιερά σε ορεσίβιες θεότητες, δροσίστηκαν από τις πηγές της, αναπαύθηκαν στα βαθύσκια δάση και έπλεξαν παράξενους θρύλους εμπνευσμένους από το παιχνίδισμα του φωτός στις πυκνόφυτες ρεματιές της. Ύστερα έσκαψαν βαθιά στα σπλάχνα της για να εξάγουν το λευκό του μάρμαρο, πολύτιμο οικοδομικό υλικό για τα μνημεία του λαμπρού πολιτισμού τους.

Εποχές και συνήθειες άλλαξαν, όμως το φυσικό τοπίο της περιοχής συνέχισε να προσελκύει την ανθρώπινη προσοχή. Εγχώριοι, αλλά και ξένοι ταξιδευτές πεζοπόρησαν στα μονοπάτια του βουνού, διανυχτέρευσαν στα πλούσια μοναστήρια του, άναψαν δάδες για να εισέλθουν στις υπόγειες κρύπτες του.

Σήμερα η Πεντέλη, με επίκεντρο την «Σπηλιά του Νταβέλη», έχει πολλάκις διαφημιστεί ως ένας μυστηριακός τόπος όπου όλα μπορούν να συμβούν. Σύγχρονοι αστικοί μύθοι αλλά και αντικειμενικές μαρτυρίες μιλούν για ένα μέρος αμφιλεγόμενο, υπερβατικό, που ορίζεται από ένα εντελώς διαφορετικό οντολογικό καθεστώς. Η μελέτη που κρατάτε στα χέρια σας αποτελεί μια πρόσκληση-πρόκληση για ένα ταξίδι στην ιστορία, τους θρύλους και τα μυστήρια του Πεντελικού όρους. Το έδαφος της περιπλάνησής μας κάθε άλλο παρά ευκολοδιάβατο θα αποδειχτεί. Όμως, υπόσχομαι, πως η διαδρομή όσο και ο τελικός προορισμός, δεν θα αφήσουν απογοητευμένο ούτε τον πιο απαιτητικό αναζητητή."

videos:

http://www.youtube.com/watch?v=F1kR80unOg4

http://www.youtube.com/watch?v=f-jIwzOICLE

http://www.youtube.com/watch?v=x9EBzu3viEA

http://www.youtube.com/watch?v=SG2MfhC1WM4

αποκλειστική διάθεση από τις εκδόσεις "Άλλωστε": 

http://alloste.gr/έρευνα/22-πεντέλη-ιστορία-θρύλοι-μυστήρια.html

Το παλιό μαντείο στο σπήλαιο «Πύρνα» της Κηφισιάς. Η αρχαία λατρεία των Νυμφών, Μοιρών και Ευμενίδων, (Πολιτεία, Πεντέλη)

Το παρόν κείμενο αποτελεί τμήμα από το «Παράρτημα» του βιβλίου: «Πεντέλη. Ιστορία, Θρύλοι, Μυστήρια», του Βαγγέλη Ζήση (εκδόσεις «Άλλωστε», 2013)

Χαρτογράφηση της σπηλιάς της "Πύρνας", από την Ελληνική
Σπηλαιολογική Εταιρεία

Η σπηλιά βρίσκεται στις δυτικές παρυφές της Πεντέλης στη σημερινή Πολιτεία, κάτω από το δρόμο που οδηγεί στον Άγιο Γεώργιο τον Κοκκιναρά. Το άνοιγμά της δεσπόζει σε υψόμετρο 330 μέτρων στα δυτικά της ρεματιάς του αρχαίου ποταμού της «Πύρνας», δηλαδή του σημερινού «Κοκκιναρά». Το σαθρό πέτρωμα που την αποτελεί είναι η βασικότερη αιτία για τις συχνές αποκολλήσεις τμημάτων της οροφής, ενώ η κατασκευή του ασφαλτόδρομου που περνά ακριβώς πάνω από το θάλαμο της σπηλιάς, ήταν ασφαλώς ένας επιπλέον παράγοντας για τις εν λόγω κατακρημνίσεις. Επιπρόσθετα, το σπήλαιο παρουσιάζει θέαμα εγκατάλειψης και η ρεματιά έχει μετατραπεί σε χώρο εναπόθεσης απορριμμάτων. Η τοξοειδής είσοδός του μοιάζει με μεγάλο στέγαστρο και φράζεται από μια ξερολιθιά, εξ αιτίας της πρόσφατης χρήσης του χώρου ως ποιμνιοστάσιου. Η υπόγεια αίθουσα έχει μήκος 27 μέτρα, ύψος εφτά, και βάθος που κυμαίνεται από τρία έως εφτά μέτρα. Κατά μήκος της ρεματιάς διακρίνονται και άλλα μικρά σπηλαιώδη χάσματα, κάποια από τα οποία φέρουν ίχνη ανθρώπινης επέμβασης, όπως η λείανση των εσωτερικών τοιχωμάτων τους και η ανέγερση χαμηλών τοιχίων με αργούς λίθους στις εισόδους τους. Αυτός ο εξωραϊσμός μαρτυρά μια πρώιμη χρήση τους, από τους ρωμαϊκούς χρόνους και πρωτύτερα, ως τρωγλοδυτικά καταφύγια ή ως φυλάκια-παρατηρητήρια.

Τρωγλοδυτικά καταφύγια κατά μήκος της ρεματιάς. Η μετατροπή
τους σε ασκηταριά είναι μεταγενέστερη

Η πρώτη γνωστή ονομασία για τη σπηλιά ήταν το «Άντρο των Νυμφών», λόγω της μετασκευής της σε χώρο όπου λατρεύονταν οι Κηφισίδες Νύμφες κατά την αρχαιότητα. Στο εσωτερικό της υπήρχε ο περίφημος «Νυμφών» όπου με αποκλειστική συμμετοχή γυναικών τελούνταν μυστικές ιερουργίες, το περιεχόμενο των οποίων παραμένει άγνωστο. Ενδεχομένως, μέρος της λατρείας θα πρέπει να καλυπτόταν με ύμνους προς τις Νύμφες που προσφωνούνταν «Ερατινές», «Δρομάδες», «Χθόνιες» και άλλα προσωνύμια, με τη συνοδεία σπονδών από μέλι, νερό ιερών πηγών, ίσως και τη θυσία μαύρων κριαριών, σύμφωνα με την αρχαιολόγο Χάρης Δεληγεώργη-Αλεξοπούλου. Αλλά και η ευρύτερη γειτονική έκταση θεωρείτο ιερή και λειτουργούσε ως καταφύγιο και άσυλο, όπως η πηγή στην περιοχή του Κεφαλαρίου που ονομαζόταν «Νυμφαία πηγή».

Κατά τον 2^ο αιώνα μ.Χ. ο Ηρώδης Τιβέριος Κλαύδιος (Herodes Tiberius Claudius), γνωστότερος ως Ηρώδης ο Αττικός, επέλεξε την περιοχή για καλοκαιρινό θέρετρο και αναζωπύρωσε τη λατρεία στο σπηλαιώδες άντρο, προς τιμή των μυθικών θεοτήτων Ευμενίδων. Το όνομα τους αποτελούσε ευφημισμό των χθόνιων Ερινυών, θεοτήτων της εκδίκησης, ιδιαίτερα για όσους παραβίαζαν τους οικογενειακούς νόμους και προκαλούσαν τόσο τρόμο στους αρχαίους ώστε απέφευγαν ακόμη και την απλή αναφορά σε αυτές. (Στην Αθήνα η λατρεία τους ήταν συνυφασμένη με το θρύλο του Ορέστη, ο οποίος καταδιωκόταν από τις Ερινύες ως μητροκτόνος, μέχρι που τον αθώωσε ο Άρειος Πάγος. Από τότε οι Ερινύες έγιναν Ευμενίδες, πιθανώς ως θεότητες εξιλέωσης. Αποτελεί μάλιστα και το θέμα του τελευταίου μέρους της τριλογίας του Αισχύλου, το 458 π.Χ., «Ορέστεια»). Εκείνη την εποχή ένας δρόμος ξεκινούσε από το μεγάλο πλάτανο της κεντρικής πλατείας της Κηφισιάς, όπου στα τέλη του περασμένου αιώνα βρέθηκαν οι μαρμάρινοι σαρκοφάγοι που διατηρούνται μέχρι και σήμερα μέσα σε μια μεγάλη βιτρίνα, διέσχιζε το ρέμα της Πύρνας, περνούσε μπροστά από τη σπηλιά, και κατέληγε στην τοποθεσία που τον 16^ο αιώνα αναγέρθηκε το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου Κοκκιναρά. Υπολείμματα αυτής της οδού είναι τα ίχνη των αναλημματικών τοίχων που διατηρούνται μέσα στο ρέμα, καθώς και δύο επάλληλα πλατώματα από λιθοδομή στο προαύλιο του άντρου. Κάπου εκεί θα πρέπει να υπήρχαν οι περίφημοι «Νυμφαίοι Κήποι» που σκίαζαν επαρκώς με πλατάνια την είσοδο, ενώ ο Ηρώδης σίγουρα θα είχε φροντίσει για τη διακόσμηση όλης της διαδρομής μέσα από το πυκνό πευκοδάσος, με κρήνες, αγάλματα, και άλλες καλλιτεχνικές δημιουργίες.

Με το πέρασμα των αιώνων, η λατρεία των Ευμενίδων έδωσε τη θέση της σε άλλες θεότητες της ελληνικής μυθολογίας. Διατηρώντας τη σεληνιακή υπόστασή της η σπηλιά αφιερώθηκε στις τρεις Μοίρες, εντός της οποίας προσήρχετο ο απλός λαός για να λάβει τις προφητείες μέσα από όνειρα, οράματα, ή άλλα συμβολικά δρώμενα. Η λαϊκή λατρεία εκδηλώθηκε με προσφορές μικρών άρτων που ψήνονταν σε μικρούς ιδιωτικούς κλίβανους. Κατά μια άποψη, η ονομασία της περιοχής Πύρνα οφείλεται σε αυτούς τους άρτους που προορίζονταν για τις Μοίρες, οι οποίοι αποκαλούνταν λόγω της φωτιάς «πύρινοι», ή κατά συγκοπή «πύρνοι». Φαίνεται ότι σταδιακά, από τη μεσοβυζαντινή περίοδο και έπειτα, η λατρεία των Μοιρών οργανώθηκε με πατριαρχικές δομές και ιερατεία. Κατά τον 19^ο αιώνα, οι ιέρειες της παλιάς πίστης είχαν αντικατασταθεί από μάγους που διαδέχονταν ο ένας τον άλλον και κατοικοέδρευαν στο σπήλαιο των Μοιρών. Ως νέοι αντιπρόσωποι των τελευταίων, αποφαίνονταν για τη μελλοντική τύχη των προσερχόμενων στο υπόγειο μαντείο, λαμβάνοντας βέβαια για τις υπηρεσίες τους το σχετικό αντίτιμο.

Η σπηλιά της "Πύρνας" στην Κηφισιά, όπου βρισκόταν το μαντείο

Η ιστόρηση του Δημήτρη Καμπούρογλου είναι μια τρανή απόδειξη σχετικά με τους μάγους που «κληρονόμησαν» το δικαίωμα της χρήσης του άντρου των Μοιρών, δηλαδή το προνόμιο να συνεννοούνται με αυτές και. να αναγγέλλουν τα αποτελέσματα σε όσους τις επικαλούνταν. Ως πιο πρόσφατο μνημονεύει κάποιον Τσαρούχα, ο οποίος σε ιδιάζουσες περιπτώσεις μετέβαινε στην Αθήνα για να συναντήσει κάποιες επιφανείς οικογένειες και να τους διαμηνύσει τις, συχνά μοιραίες, απαντήσεις των Μοιρών της Πύρνας στα ερωτήματα που είχαν υποβληθεί. Κάποτε, μια οικογένεια των Αθηνών ρώτησε για το μέλλον της κόρης της. Ο Τσαρούχας αρχικά δεν ήθελε να τους ανακοινώσει το χρησμό του μαντείου. Ύστερα όμως από θερμή παράκληση, τους είπε ότι η θυγατέρα τους θα αργήσει να παντρευτεί και όταν το πράξει δεν θα ζήσει καλά, δεν θα κάνει παιδί, και έπειτα από τέσσερα χρόνια θα πεθάνει. Τα επερχόμενα γεγονότα επαλήθευσαν τις δυσοίωνες προβλέψεις του μάγου. ⁽¹⁾

Αν και ο Καμπούρογλου δεν ονοματίζει επακριβώς την τοποθεσία διαμονής του μάγου, μπορούμε από τα συμφραζόμενα να συμπεραίνουμε ότι το άντρο του πρέπει να ήταν η φημισμένη σπηλιά των Μοιρών. Η παραπάνω υπόθεση ενισχύεται και από τη μαρτυρία του Άγγλου περιηγητή Christopher Wordsworth, ο οποίος το 1832 επισκέφτηκε το χωριό της Κηφισιάς. Αναφέρει λοιπόν ότι υπήρχε ένα σπήλαιο αφιερωμένο στις Μοίρες όπου κατέφευγαν οι χωρικοί, με σκοπό να μάθουν το πεπρωμένο τους. Μάλιστα παραθέτει και μια μελωδία που τραγουδούσαν για να επικαλεστούν το πνεύμα του τόπου μόλις έμπαιναν στον υπόγειο χώρο. Οι ακόλουθοι αυτής της ιεροτελεστίας πίστευαν ότι η αποκόλληση κάποιου ετοιμόρροπου κομματιού από την οροφή κατά τη διάρκεια της διαμονής τους στο υπόγειο ιερό, ήταν το καλύτερο θεϊκό σημάδι, πως θα εισακουστούν οι προσευχές τους. ⁽²⁾ Μια παραλλαγή αυτού του ιδιότυπου χρησμού λέει ότι όσες νεαρές γυναίκες επιθυμούσαν σφόδρα να ανακαλύψουν το όνομα του μέλλοντα συζύγου τους, προσέτρεχαν κρυφά τη νύχτα στο σπήλαιο για να απευθυνθούν στις Νύμφες. Τότε μια αυστηρή φωνή ακουγόταν από τα σκοτεινά βάθη, αναγγέλλοντας στις τρεμάμενες από το φόβο νεάνιδες το πολυπόθητο όνομα. ⁽³⁾

Μεταξύ των διασήμων προσωπικοτήτων που γνώρισαν τη μυσταγωγική ατμόσφαιρα του άντρου των Μοιρών ήταν και η, οικεία σε εμάς, Δούκισσα της Πλακεντίας. Το 1843 επισκέφτηκε το χώρο συνοδευόμενη από επίσημους, κατοίκους των Αθηνών και τον Γάλλο Raoul de Malherbe. Ο τελευταίος θα παρατηρήσει ότι το σπήλαιο δεν ήταν πολύ βαθύ και κάτω από αυτό έρεε διαυγές νερό. Το θαυμάσιο τοπίο του ρέματος συμπληρωνόταν από μια ξύλινη γέφυρα που είχε κατασκευάσει προ λίγων ετών ο βασιλιάς Όθωνας, ώστε να μπορεί να γευματίζει κάτω από τη σκιά των πλατάνων. ⁽⁴⁾

Σταδιακά η λαϊκή πίστη στις Μοίρες επεκτάθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Κηφισιάς, λαμβάνοντας πολύσημες μορφές εκδήλωσης. Μια παράδοση του περασμένου αιώνα θα τις συσχετίσει με την καταστροφή του αρχαίου κοιμητηρίου της Κηφισιάς, που προφανώς αποσκοπούσε στην εκμετάλλευση του ενταύθα οικοπέδου. Κατά την εκσκαφή της εν λόγω έκτασης, τα οστά από τους παλαιούς τάφους διασκορπίστηκαν κακήν-κακώς. Σύμφωνα όμως με τον τοπικό θρύλο, έπειτα από τη σύληση του ιερού χώρου οι Μοίρες που είχαν αναλάβει τη γαλήνη και προστασία των νεκρών, εμφανίζονταν κάθε νύχτα για να θρηνήσουν αλλά και για να καταπτοήσουν με απειλές κάθε διερχόμενο χωρικό. ⁽⁵⁾ Δεν είναι διόλου τυχαίο το γεγονός ότι η έκταση όπου μεταγενέστερα ανεγέρθηκε η θεωρούμενη ως στοιχειωμένη έπαυλη Καζούλη, συμπίπτει επακριβώς με τη θέση του αφανισμένου αρχαίου νεκροταφείου. Φαίνεται ότι η ανίερη καταστροφή του τελευταίου και το μένος που προκάλεσε στις θεϊκές Μοίρες, μετεξελίχθηκε στις σύγχρονες ιστορίες φαντασμάτων που διαδόθηκαν κατά τις τρεις προηγούμενες δεκαετίες σχετικά με την πολυτελή οικία.

Κλείνοντας, θα ήταν παράληψη να μην αναφερθεί η διαφορετική άποψη του Ν. Παπαδάκη, ο οποίος ισχυρίζεται ότι το  Άντρο των Νυμφών βρίσκεται στην ίδια ρεματιά, αλλά ενάμιση χιλιόμετρο χαμηλότερα και δίπλα στην οδό Ραγκαβή. ⁽⁶⁾ Το στόμιο της σπηλιάς που μοιάζει με στέγαστρο, καταλαμβάνει εγκάρσια όλο τον πυθμένα του ρέματος της Πύρνας και λόγω της υπερυψωμένης θέσης του δημιουργεί ένα μικρό καταρράκτη δύο-τριών μέτρων. Στο στενόχωρο εσωτερικό της διατηρούνται τα υπολείμματα ενός υδραγωγείου που κατασκευάστηκε στις αρχές του 20^ου αιώνα, με στόχο τη διοχέτευση των άλλοτε άφθονων πηγαίων υδάτων της Κηφισιάς στον κεντρικό αγωγό του Αδριάνειου. ⁽⁷⁾ Στη σημερινή του κατάσταση το υπόγειο τούνελ διακόπτεται μετά από διαδρομή μόλις μερικών δεκάδων μέτρων, λόγω της κατακρήμνισης της ασταθούς οροφής.

Βαγγέλης Ζήσης

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Καμπούρογλου Δημήτριος, «Ιστορία των Αθηναίων», τόμος Α’, σελ. 271-272, εκδοτικός οίκος Παλμός-Αντωνόπουλος, 1995 (1890)

⁽²⁾ Wordsworth Christopher, «Athens and Attica. Journal of a Residence There», London (1836). Ελληνική έκδοση: Wordsworth Christopher, «Αθήνα-Αττική. Το Ημερολόγιο ενός Οδοιπορικού», σελ. 171-172, εκδόσεις Εκάτη (1999)

⁽³⁾ -, «Απ’ Αθηνών εις Κηφισιάν», περιοδικό «Εστία», έτος Ι’, τόμος ΙΘ’, τεύχος 490^ο, σελ. 352, Αθήνα (19 Μαϊου 1885)

⁽⁴⁾ Καμπούρογλου Δημήτριος, «Η Δούκισσα της Πλακεντίας», στο «Μελέται και Έρευναι», σελ. 295, εκδόσεις Εστίας (1925)

⁽⁵⁾ Ηλιόπουλος Χρ., «Κηφισιάς. Κηφισιά, Πεντέλη, Νυμφαίον, Πύρνα, Χελιδονού, Ηρώδης ο Αττικός, Μένανδρος, Σεπτόν Ερείπιον», περιοδικό «Τουριστική Ελλάς», έτος 4^ο, αριθμός 37^ος, σελ. 8, Αθήνα (Νοέμβριος 1933)

⁽⁶⁾ Παπαδάκης Ν., περιοδικό «Περιηγητική», τεύχος 47^ο, σελ. 24-25, Ελληνική Περιηγητική Λέσχη (Νοέμβριος 1962)

(7) Παππάς Αναστάσιος, «Η Ύδρευσις των Αρχαίων Αθηνών», σελ. 184-186, Ελεύθερη Σκέψις (1999)

Το «Καστέλο της Ροδοδάφνης». Το μέγαρο και οι θρύλοι, (Πεντέλη, Αττική)

Η Δούκισσα της Πλακεντίας υπήρξε εξέχον μέλος της αθηναϊκής κοινωνίας του 19^ου αιώνα, με έντονη προσωπικότητα και δυναμική παρουσία. Το πλήρες της όνομα ήταν Marie Anne Sophie Barbey de Marbois, και γεννήθηκε στη Philadelphia της Αμερικής το 1785. Το πρόσωπό της υπήρξε συνυφασμένο με το Πεντελικό όρος, εξ αιτίας των εκδρομικών και κυρίως των οικοδομικών δραστηριοτήτων της στο εν λόγω βουνό. Η τεράστια οικονομική της επιφάνεια της επέτρεψε να αγοράσει πολλά καλλιεργήσιμα κτήματα και οικόπεδα στην Αθήνα και στις γύρω περιοχές. Σε κάποιες από αυτές, διάθεσε μεγάλα ποσά και ανήγειρε μεγαλοπρεπή κτίρια που κόσμησαν τις γύρω περιοχές. Συνολικά έχτισε έξι οικοδομήματα, δύο από τα οποία ήταν μέγαρα· ένα εξ αυτών ήταν το «Καστέλο της Ροδοδάφνης» στην Πεντέλη.

Ασπρόμαυρη φωτογραφία του Καστέλου, από παλιά ταχυδρομική κάρτα

Η πηγή της Ροδοδάφνης στην είσοδο του Καστέλου

Η επιγραφή όπου αναγράφεται το

όνομα του Κλεάνθη

Οι εργασίες για το Καστέλο ξεκίνησαν το 1840, και ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε το άριστο πεντελικό μάρμαρο. Έχει συμμετρική διάταξη, αποτελούμενο από χαμηλά πλευρικά βοηθητικά κτίρια τα οποία πλαισιώνουν το κεντρικό οίκημα. Το τελευταίο καταλαμβάνει δύο ορόφους, όσο και υπόγειους χώρους. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια επικρατούσε η γνώμη ότι σχεδιαστής και επιβλέπων του κτιρίου υπήρξε ο μακεδόνας αρχιτέκτων Σταμάτης Κλεάνθης. Μάλιστα το όνομά του αναγράφεται σε μια –μάλλον- κατοπινή επιγραφή στα δυτικά του κτιρίου. Σύμφωνα όμως με νεότερες έρευνες, φαίνεται ότι η αυτή «αποκλειστικότητα» αναθεωρείται οριστικά, αφού εκτός από τον Κλεάνθη, εμπλέκονται άλλα πέντε ονόματα αρχιτεκτόνων στην οικοδομική δραστηριότητα της Δούκισσας. ⁽¹⁾

Η σύγχρονη διαμόρφωση του πρώτου ορόφου

Το περιστύλιο της πρόσοψης

Το Καστέλο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, αφού δεν τοποθετήθηκαν παράθυρα και στέγη. Αυτό οφείλεται, σύμφωνα με μια φήμη της εποχής, στο ότι μια τσιγγάνα είχε προμαντέψει στη Δούκισσα πως θα πεθάνει, εάν δώσει τη συγκατάθεσή της να αποπερατωθεί ο οίκος όπου έμελλε να κατοικήσει. Τη δημοφιλή αυτή διάδοση έχει καταγράψει και ο Γάλλος συγγραφέας Edmond About, ο οποίος επισκέφτηκε τη χώρα μας και συναναστράφηκε με τη Δούκισσα: «ξοδεύεται σε παράξενα κτίσματα που τα αφήνει μισοτελειωμένα επίτηδες, λένε, και από ένα δεισιδαίμονα φόβο ότι θα πεθάνει όταν τελειώσει κάποιο απ’ αυτά». ⁽²⁾ Έτσι, μετά το θάνατο της Δούκισσας το 1854, το κτίριο παρέμεινε ακατοίκητο και ερειπωμένο για περισσότερο από έναν αιώνα, ώσπου το 1959 άρχισε η αναστήλωση του με χρήματα του Ελληνικού Δημοσίου. Όταν ολοκληρώθηκε το 1961, τέθηκε στη διάθεση του διαδόχου βασιλιά Κωνσταντίνου ως εξοχική κατοικία. Σήμερα ανήκει στο Δήμο Πεντέλης και φιλοξενεί το δημοτικό πολιτιστικό κέντρο.

Η βεράντα του δεύτερου ορόφου

με τη μαγευτική θέα στο Αττικό τοπίο

Ο θυρεός (coat of arms) της Δούκισσας

Πάντως οι θύμησες για τη Δούκισσα, δεν έσβησαν μετά το τέλος της θνητής της ύπαρξης. Ορισμένα βράδια, όπως θέλουν νεότεροι αστικοί θρύλοι, μια γυναίκα με αραχνοΰφαντα πέπλα εξέρχεται από το μέγαρο της Ροδοδάφνης, κάνει μια βόλτα γύρω από αυτό και στη συνέχεια να ξαναμπαίνει μέσα και χάνεται. Στον αντίποδα, ο συμπαθής φύλακας που έχει τοποθετηθεί στο κτίριο από το 2000 και έπειτα, ουδέποτε έχει αντικρύσει τη μυστηριώδη περιπλανώμενη οπτασία.

Η υποτιθέμενη φραγμένη είσοδος…

…και το δώμα του λεβητοστάσιου,

ακριβώς από πίσω!

Περίπου στα μέσα του 20^ου αιώνα εξαπλώθηκε ακόμη ένας σύγχρονος μύθος. Παραβλέποντας την ιστορική αλήθεια, μιλάει για τη σύναψη παράνομης ερωτικής σχέσης της Δούκισσας της Πλακεντίας με τον αρχιληστή Χρήστο Νταβέλη. Μάλιστα, το κρυφό αντάμωμά τους λέγεται πως επιτυγχανόταν δια μέσου ενός υπόγειου λαγουμιού που ένωνε τη Σπηλιά του Νταβέλη με το ανάκτορο της Ροδοδάφνης. Μέχρι σήμερα, η έρευνα στους υπόγειους χώρους του τελευταίου, όσο και στην πέριξ περιοχή, δεν έχει επιβεβαιώσει αυτόν τον ευφάνταστο ισχυρισμό. Η μοναδική υπόγεια διαδρομή του Καστέλου αφορά μια νεότερη μετασκευή του κτιρίου. Πρόκειται για μια μικρή πόρτα δίπλα στο γκαράζ, που ύστερα από μερικά σκαλοπάτια και έναν διάδρομο, καταλήγει στον κυρίως χώρο των κελαριών. Λέγεται ότι ο βασιλιάς Κωνσταντίνος έκανε χρήση αυτής της διαδρομής, όταν αυτός και οι καλεσμένοι-ες του επιθυμούσαν να αποφύγουν τα… αδιάκριτα βλέμματα! ⁽³⁾

Ο διάδρομος της μοναδικής, αλλά
σύντομης, υπόγειας διαδρομής.

Η κεντρική αίθουσα των κελαριών

Η βόρεια όψη του Καστέλου, σχεδιασμένη

από τον αρχιτέκτονα Κώστα Μπίρη

Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι παραπάνω γοητευτικές -ομολογουμένως- διαδόσεις, όχι μόνο διατηρούν, αλλά αυξάνουν τη δυναμική τους· δεν είναι λίγα τα βράδια που παρέες νεαρών οδηγούνται στο Καστέλο κατά τις πρώτες πρωινές ώρες, με την ελπίδα να γίνουν μάρτυρες της εμφάνισης του διαβόητου φαντάσματος, ή κάποιας άλλης αποκαλυπτικής εμπειρίας. Φαίνεται όμως ότι το γοτθικό ανάκτορο, παράξενο και εκλεκτικό σαν την «Ντουκέσσα», εξακολουθεί να κρατάει τις «κλεις του μυστηρίου» για λιγοστούς αναζητητές… παράξενους και εκλεκτικούς και αυτούς!

Βαγγέλης Ζήσης

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Haugsted Ida, «Τα κτίρια της Δούκισσας της Πλακεντίας στην Αθήνα», περιοδικό «Αρχαιολογία», τεύχος 29^ο, σελ. 72-80 (Δεκέμβριος 1988), Φουντουλάκη Όλγα, «Η Δούκισσα της Πλακεντίας και οι Αρχιτέκτονές της», εκδόσεις Επτάλοφος (2011).

⁽²⁾ About Edmond, «La Grèce Contemporaine», Paris (1854). Ελληνική έκδοση: Αμπού Έντμοντ «Η Ελλάδα του Όθωνος. Η σύγχρονη Ελλάδα 1854», σελ. 82, εκδόσεις αδελφοί Τολίδη (1973).

⁽³⁾ Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με την Δούκισσα, τον Νταβέλη και το θέμα των υπόγειων στοών στο Καστέλο, αλλά και γενικότερα στην Πεντέλη, δες: Ζήσης Βαγγέλης «Πεντέλη. Ιστορία, Θρύλοι, Μυστήρια», εκδόσεις Άλλωστε (2013).