Ο «Λέων της Κέας». Ο πετρωμένος φύλακας της Ιουλίδας, (Κέα-Τζιά)

   

   Ο «Λέων της Κέας», ή «Λιόντας» όπως τον αποκαλεί ο ντόπιος πληθυσμός, είναι αναμφίβολα ένα από τα πιο ιδιαίτερα αξιοθέατα και το «σήμα κατατεθέν» της Κέας. Πρόκειται για ένα λιοντάρι μήκους έξι μέτρων, το οποίο έχει σμιλευτεί σε βράχο λίγο έξω από τη Ιουλίδα, που είναι και η Χώρα του νησιού. Λέγεται ότι σκαλίστηκε τον 6ο αιώνα π. Χ. από κάποιον άγνωστο δημιουργό. Όπως και να ‘χει, το γλυπτό ζώο σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση και τα αδρά χαρακτηριστικά του, ειδικά στη περιοχή της κεφαλής, διακρίνονται με ευκρίνεια.

Τα αδρά χαρακτηριστικά του διακρίνονται με ευκρίνεια

   Οι θρύλοι που αφηγούνται οι κατοίκοι του νησιού γι’ αυτό το παράξενο πέτρινο λιοντάρι, είναι πραγματικά εντυπω-σιακοί. Ο πιο διαδεδομένος από αυτούς, μας παραδίδει ότι στους παλαιούς χρόνους κατοικούσαν στη συγκε-κριμένη θέση οι Νύμφες. Μια ημέρα όμως, για κάποιον άγνωστο λόγο, αυτά τα θεϊκά πλάσματα άρχισαν να δολοφονούν τις γυναίκες του οικισμού, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να σκέφτονται να τον εγκαταλείψουν. Σε μια τελευταία απέλπιδα προσπάθεια, ένας ιερέας ικέτευσε τον Δία να τους λυτρώσει. Ο μέγιστος των θεών άκουσε τις παρακλήσεις των θνητών και έστειλε ένα λιοντάρι, το οποίο τις κατεδίωξε και τις ανάγκασε να μεταβούν στην Κάρυστο.

   Όταν το θεόσταλτο λιοντάρι ολοκλήρωσε την αποστολή του, πέτρωσε στη θέση αυτή ή εξαφανίστηκε, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή. Γι’ αυτό και οι κάτοικοι φρόντισαν να σκαλίσουν ένα όμοιό του στο συγκεκριμένο βράχο, ώστε αν κάποτε οι Νύμφες επέστρεφαν, να τρομοκρατούνταν και μόνο από την όψη του. Βέβαια, ο θρύλος λέει ότι όταν αποχώρησαν οι Νύμφες, έπεσε τρομερή ξηρασία στο νησί. Φαίνεται ότι οι τελευταίες, ως δαίμονες της Φύσης, πήραν μαζί τους και μερικά εκ των αγαθών της, όπως είναι το πηγαίο νερό. Χρειάστηκαν νέες δεήσεις από τους θνητούς, προκειμένου να φυσήξουν τα καλοκαιρινά μελτέμια και να καταστεί η γη τους γόνιμη. Αν κρίνουμε από τη σημερινή πλούσια βλάστηση της περιοχής, φαίνεται ότι οι θεοί ανταποκρίθηκαν και πάλι.

Ο "Λέων της Κέας" έχει μήκος περίπου έξι μέτρα

   Μια εύλογη απορία που προκύπτει, είναι γιατί άξαφνα οι Νύμφες στράφηκαν ενάντιον των γυναικών της Ιουλίδας και, μάλιστα, άρχισαν να τις θανατώνουν; Προς απάντηση του ερωτήματος, αξίζει να ανοίξουμε μια μικρή παράνθεση και να αναζητήσουμε τα κίνητρά τους σε συμφυρμούς και «δάνεια» από συγγενείς μύθους και πρόσωπα. Ένα από αυτά είναι ο Ικάριος, τον οποίο επέλεξε ο Διόνυσος για να διαδώσει την αμπελουργία. Λέγεται ότι όταν ο Ικάριος προσέφερε κρασί σε ποιμένες της Αττικής, αυτοί ζαλίστηκαν και θεώρησαν ότι τους δηλητηρίασε. Έτσι, τον δολοφόνησαν, πετώντας τον σ’ ένα πηγάδι. Η άμοιρη κόρη του, η Ηριγόνη, ανακάλυψε το νεκρό πατέρα της με τη βοήθεια του σκύλου της, Μαίρας. Η Ηριγόνη, δεν άντεξε το θέαμα και κρεμάστηκε σε ένα κοντινό δέντρο.

   Εξοργισμένος για το θάνατο των μυστών του, ο Διόνυσος τιμώρησε σκληρά την Αθήνα. Οι κόρες της πόλης καταλαμβάνονταν από μανία και αυτοκτονούσαν με τον τρόπο που είχε πράξει και η Ηριγόνη. Ο μαζικός χαμός τους, σίγουρα θυμίζει τους θανάτους των γυναικών της Κέας, που και αυτοί επιβλήθηκαν από θεότητες της βλάστησης! Τελικά, η Αθήνα λυτρώθηκε όταν συστήθηκε η καλοκαιρινή γιορτή της «Αιώρας», ενώ ο Διόνυσος μετέτρεψε τον Ικάριο, την Ηριγόνη και τη Μαίρα, στους αστερισμούς του Βοώτη, της Παρθένου και του Σείριου. Όσο για του φονιάδες του Ικάριου, βρήκαν καταφύγιο στο νησί της Κέας, μεταφέροντας όμως μαζί τους την κατάρα της ανομβρίας.

   Τη σωτηρία της Κέας πέτυχε ο θεός Αρισταίος, ο οποίος κατεύνασε τη θεΐκή οργή χτίζοντας ναό προς τιμή του Δία Ικμαίου (ικμάς: η υγρασία της γης) και προσφέροντας θυσίες στο άστρο του Σείριου (δηλαδή το σκυλί του Ικάριου!), που εκείνο τον καιρό βασάνιζε τις Κυκλάδες με κύματα ζέστης. Ο Αρισταίος εισακούστηκε και οι αύρες των μελτεμιών στάλθηκαν από τον Δία, δροσίζοντας το νησί για σαράντα ημέρες. Έκτοτε, οι ιερεί της Κέας συνέχισαν το παράδειγμα του Αρισταίου, όταν ο Σείριος εμφανιζόταν στον ορίζοντα.
   Όμως, πέρα από τη γοητεία που μας ασκούν οι πολυάριθμοι μύθοι και θρύλοι ανά την Ελλάδα, ίσως οι συγκεκριμένοι μπορούν να μας αποκαλύψουν κάτι περισσότερο από τους επιφανειακούς χαρακτήρες και συμβολισμούς τους. Είναι γνωστό ότι η Κέα θεωρείται ως ένα ιδανικό μέρος για όσους αγαπούν την πεζοπορία, αφού ένα ευρύτατο δίκτυο σηματοδοτημένων μονοπατιών, συνολικού μήκους 36 χιλιομέτρων, καλύπτει όλο το νησί. Ένα μεγάλο μέρος αυτού του δικτύου, το οποίο περνά από δάση, πηγές, ξωκλήσια και καταλήγει σε πανέμορφες παραλίες, ταυτίζεται με αρχαίες και μεσαιωνικές λιθόστρωτες διαδρομές, οι οποίες συνέδεαν τις τέσσερις πόλεις-κράτη του νησιού (Ιουλίδα, Καρθαία, Κορησσία, Ποιήεσσα).

Η πράσινη κοιλάδα της Ιουλίδας

   Ένα από τα σημαντικότερα λιθόστρωτα αρχαία μονοπάτια, πάνω στο οποίο μπορούν να βαδίσουν και οι σημερινοί λάτρεις του πεζοπορικού τουρισμού, φαίνεται ότι ξεκινούσε από ανατολικά της Ιουλίδας, περνούσε δίπλα από τον αρχαϊκό «Λιόντα» και έπειτα από τη βρύση του «Βενιαμίν» και τον αιωνόβιο πλάτανό της. Στη συνέχεια η οδός κατηφόριζε ανάμεσα σε βελανιδιές στο Δοσωνάρι, με κατάληξη τον οικισμό και τον κόλπο του Οτζιά. Το συνολικό μήκος της διαδρομής είναι περίπου πέντε χιλιόμετρα και σίγουρα αποτελεί μια μοναδική εμπειρία για όσους την επιλέξουν.

Εντοιχισμένα αγάλματα στη Χώρα

   Είναι πολύ πιθανόν, λοιπόν, το κλειδί του μυστηριακού «Λέοντα της Κέας», να βρίσκεται στη θέση όπου επιλέχτηκε να σκαλιστεί. Όπως είδαμε, στέκει πλάι σε μια από τις σπουδαιότερες αρχαίες οδικές αρτηρίες, η οποία περνάει από τη πηγή του «Βενιαμίν» (ίσως ενδιαίτημα των Νυμφών;) και εισέρχεται από την ανατολική «πύλη» της Χώρας. Από αυτό το πολυσύχναστο δρομολόγιο ελλόχευε ο μεγαλύτερος κίνδυνος να εισέλθουν, όχι μόνο οι επικίνδυνες Νύμφες, αλλά και κάθε λογής δεινά, συμφορές και κατάρες (όπως της ανομβρίας!) που μπορούσαν να πλήξουν την πόλη. Ας μην λησμονούμε ότι αυτές πολύ συχνά προσωποποιούνταν από τους αρχαίους, ρωμαίους και βυζαντινούς, άρα ήταν φυσικό να χρησιμοποιούν τα μονοπάτια των κοινών θνητών! Σε αυτό ακριβώς το ιδιαίτερο πόστο τοποθετήθηκε ο «Λέων της Κέας», που με το άγρυπνο βλέμμα του φρουρεί τη Χώρα και τη μικρή καταπράσινη κοιλάδα με τις διαμορφωμένες «πεζούλες», σε κάποιες από τις οποίες διακρίνονται εντοιχισμένα αρχαία δομικά μέλη. Άλλωστε, εκτός από την ολοφάνερη αναφορά του θρύλου για τη σωτήρια επέμβαση και τον αποτροπαϊκό χαρακτήρα του, είναι γνωστό ότι προφυλακτικές ιδιότητες αποδίδονταν και σε άλλα λιοντάρια που είχαν δημιουργηθεί κατά την αρχαιότητα.

   Έτσι λοιπόν και ο «Λέων της Κέας», που με το αινιγματικό ελαφρό του μειδίασμα διαβεβαιώνει ότι τίποτα κακό δεν θα συμβεί στους κατοίκους της. Καμία αρχαία κατάρα δεν θα τους πλήξει. Μέχρι, τουλάχιστον, να πάψουν να πιστεύουν σ’ αυτόν.

Βαγγέλης Ζήσης

Το σφαιρικό φως του Ορχομενού και ο θρύλος του «Κουκούγερου», (αρχαίος Ορχομενός, Βοιωτία)

Όταν άκουσα για τον «Κουκούγερο» του Ορχομενού ήξερα ότι εισερχόμουν, για μια ακόμη φορά, σε μια αχαρτογράφητη άγνωστη γη. Περιπλανώμενο στοιχειό τον θέλει ο θρύλος, έναν γέροντα που με το φανάρι του γυρίζει άσκοπα τις αφέγγαρες νύχτες στους πρόποδες ενός λόφου, όχι τυχαίου, αφού εκεί χτίστηκε η αρχαία πόλη και ακρόπολη του Ορχομενού.

Το μικρό υπαίθριο προσκυνητάρι του
Προφήτη Ηλία, πριν κατεδαφιστεί
 (ευχαριστώ για την φωτογραφία
 την Liz Shiverdecker)

«Έτσι λένε, αλλά ποιός πιστεύει στα στοιχειά;», δεν άργησε να υπεραμυνθεί ο αφηγητής της ιστορίας. Συλλογίστηκα πως, οι ασαφείς ερωτήσεις δεν οδηγούν σε σαφείς απαντήσεις. Επιχείρησα λοιπόν να μάθω περισσότερα. Έτσι έμεινα έκπληκτός όταν πληροφορήθηκα ότι η μορφή του «Κουκούγερου» ήταν στην ουσία μια τρεμάμενη λάμψη που μετακινούταν στη βόρεια πλευρά της ανατολικής άκρης του όρους Ακοντίου, με επίκεντρο ένα μικρό υπαίθριο προσκυνητάρι του Προφήτη Ηλία. Το πιθανότερο είναι ότι το εκκλησάκι ανεγέρθηκε εξ αιτίας του παράξενου φαινομένου, προς επικύρωση της θεϊκής ιεροφάνειας του ή για την εκδίωξη της δαιμονικής του υπόστασης.

Η πλάστιγγα στη συγκεκριμένη περίπτωση έγερνε προς τη δεύτερη εκδοχή, λόγω του ονόματος με το οποίο βάφτισαν οι ντόπιοι αυτήν την ασυνήθιστη θέαση. Η βιβλιογραφική έρευνα έδειξε ότι ο «Κουκούγερος» θυμίζει την αρχετυπική φιγούρα του μασκαρά-μπαμπούλα, με αναγωγές σε κατάλοιπα διονυσιακών τελετών και τον επονομαζόμενο «Κούκερο».¹  Επίσης, έτσι αποκαλούνταν πολλαχού οι μασκαράδες των Αποκριών που ντύνονταν με παλιά ρούχα, δέρματα ζώων και αυτοσχέδιες ζωόμορφες μάσκες ή μουτζουρώνοντας τα πρόσωπα τους. Την εμφάνιση τους συμπλήρωναν ψεύτικες καμπούρες και κουδούνια που κρεμούσαν επάνω τους. Τα τελευταία, μαζί με τα ξεφωνητά τους, τα αστεία πειράγματά τους και τα απαραίτητα μουσικά όργανα, ξεσήκωναν ολόκληρές τις γειτονιές απ’ όπου περιόδευαν, τρομάζοντας αρκετούς από τους πιτσιρικάδες του χωριού.

Το μικρό πλάτωμα που βρισκόταν το προσκυνητάρι.
Στο βάθος ο Μακεδονικός πύργος

Ο Μακεδονικός πύργος στην κορυφή του λόφου

Όπως και να ‘χε, μια επιτόπια έρευνα ήταν επιβεβλημένη. Κατά τη διάρκεια της διαπιστώθηκε ότι το προσκυνητάρι του Προφήτη Ηλία δεν υπάρχει πια. Σύμφωνα με μαρτυρίες γκρεμίστηκε από τους ντόπιους πριν από δύο περίπου χρόνια, προκειμένου να ανεγερθεί σε μια γειτονική θέση στον ίδιο λόφο. Ωστόσο, η Αρχαιολογική Υπηρεσία απαγόρευσε το χτίσιμο του νέου. Ίσως όχι άδικα, μιας και η αρχαία πόλη εκτεινόταν στις ανατολικές υπώρειες του όρους Ακοντίου, δηλαδή μέσα στην περιοχή του ενδιαφέροντός μας. Ο Ορχομενός υπήρξε το σημαντικότερο κέντρο πολιτισμού στην προϊστορική Βοιωτία και ήταν ακμαίος μέχρι και τα ιστορικά χρόνια.² Μερικά από τα αξιοσημείωτα αρχαία λείψανα που σώζονται πάνω στο ύψωμα, είναι τα θεμέλια του ναού του Ασκληπιού, ο οχυρωματικός περίβολος των μετακλασικών χρόνων και ο μνημειακός πύργος της κορυφής που ανάγεται στους Μακεδονικούς Χρόνους. Είναι χαρακτηριστικό, σύμφωνα πάντα με μαρτυρία ηλικιωμένης κατοίκου, ότι η λέξη «Κουκούγερος» χρησιμοποιείται και ως τοπωνύμιο για ολόκληρο το λόφο όπου βρίσκεται ο Μακεδονικός πύργος.

Οι νότιες επάλξεις του πύργου

Η μαγευτική θέα από την κορυφή. Διακρίνονται τα παράλληλα οχυρωματικά τείχη

Τα θεμέλια του ναού του Ασκληπιού στους πρόποδες του όρους

Οι υπόλοιπες συμπτώσεις αποκαλύφθηκαν όταν επιχείρησα να αποτυπώσω τα όσα είχα μάθει για την περιοχή εμφάνισης της θρυλικής λάμψης, πάνω σ’ έναν αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής. Διαπίστωσα λοιπόν, ότι η πορεία της συνέπιπτε με τα λείψανα ενός αρχαίου δρόμου ο οποίος εντοπιζόταν στα νότια του ναού του Ασκληπιού, λόξευε βορειοδυτικά περνώντας ακριβώς πάνω από τη θέση του γκρεμισμένου υπαίθριου εικονοστασίου (αφιερωμένο, ίσως όχι τυχαία, στον ηλιακό προφήτη Ηλία) και εξερχόταν από τη βορεινή πύλη της οχύρωσης με προορισμό την Αταλάντη. Συνειδητοποιούσα πως για ακόμη μια φορά, σαν να υπακούουν σε μια παράξενη νομοτέλεια, οι θρύλοι και το μυστήριο ενός τόπου συνυπάρχουν με την αρχαιότητα του. Αλλά αυτό είναι μια άλλη… ιστορία!

Αρχαιολογικός χάρτης της περιοχής. Το πράσινο χρώμα σηματοδοτεί τον αρχαίο δρόμο
 και η κόκκινη βούλα το προσκυνητάρι. Η μωβ ελλειψοειδή περιοχή δείχνει τον χώρο
 όπου ο θρύλος αναφέρει την εμφάνιση της κινούμενης λάμψης

Όσο για το θρυλικό φως του Ορχομενού, σίγουρα παραπέμπει στο φαινόμενο των σφαιρικών αστραπών, ο αγγλικός όρος των οποίων είναι «ball lightning». Αν και αναφέρεται μεγάλη ποικιλία στις μορφές τους, μια τυπική σφαιρική αστραπή είναι μια λαμπερή σφαίρα διαμέτρου μερικών εκατοστών που αιωρείται πάνω από το έδαφος για μερικά λεπτά πριν τελικά εκραγεί ή αργοσβήσει. Παρόλο που τις προηγούμενες δεκαετίες οι επιστήμονες απέδιδαν τις θεάσεις σε αέρια των βάλτων, αποκλείοντας κάθε εξωπραγματική φύση του φαινομένου, πλέον η στάση πολλών εξ αυτών έχει αλλάξει ριζικά. Όπως αναφέρει ο καθηγητής φυσικής, Paul Davis: «Σήμερα, ωστόσο, το βάρος των στοιχείων μας εξαναγκάζει να δεχτούμε ότι ένα αυθεντικό ανεξήγητο φυσικό φαινόμενο που βρίσκεται πίσω από την πλειοψηφία των θεάσεων». ³

Το σύντομο βίντεο έχει τραβηχτεί από τις επάλξεις του πύργου και καταλήγει

στο μικρό πλάτωμα όπου βρισκόταν το προσκυνητάρι

Η λαϊκή αντίληψη έχει «ντύσει» αυτές τις παράξενες φωσφορίζουσες εκδηλώσεις με πλήθος δεισιδαιμονιών, οι οποίες αποκαλούνται στην αγγλόφωνη παράδοση «Jack O Lantern», «Will O the Wisp», «Corpse Candles». Σύμφωνα με αυτήν, παρουσιάζονται σαν φασματικές φιγούρες ντυμένες με φλεγόμενα ενδύματα και φέρουν μια διαρκώς καιόμενη δέσμη από άχυρα στο χέρι τους. Κάποιες φορές είναι προάγγελοι κακών οιωνών, όμως ίσως η κακή τους φήμη να πηγάζει διότι οι μοναχικοί ταξιδιώτες ξεγελιούνται από τη λάμψη, θεωρώντας ότι πρόκειται για τα φώτα κάποιας μακρινής καλύβας, και οδηγούνται τελικά σε επικίνδυνα κρημνώδη ή ελώδη εδάφη.

Πάντως σε κάθε περίπτωση, όπως σ’ αυτή του Ορχομενού, ας μη λησμονούμε ότι γινόμαστε μάρτυρες μονάχα ενός μέρους του φαινομένου. Σίγουρα, η ανθρώπινη αντίληψη αλλοιώνει σημαντικά τη φύση και τα χαρακτηριστικά του, το σύνολο του οποίου παραμένει απρόσιτο σ’ εμάς. Έκτος ίσως, από ένα αλλόκοτο αχνό φως που κάνει την εμφάνισή του κάποιες ιδιαίτερες νύχτες, το οποίο με χορευτικές κινήσεις γλιστράει πάνω από το έδαφος διασκεδάζοντας με τη άγνοια των εμβρόντητων παρατηρητών.

Βαγγέλης Ζήσης

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Κακούρη Κατερίνα, «Διονυσιακά. Εκ της σημερινής Λαϊκής Λατρείας των Θρακών», Αθήνα (1963).

⁽²⁾ Για την ιστορία της περιοχής, δες: Τζέμος Βασίλειος, «Ιστορία του Ορχομενού της Βοιωτίας», Αθήνα (1963).

⁽³⁾ Mark Stenhoff, «Ball Lighting. An Unsolved Problem in Atmospheric Physics», σελ. v, New York (1999).