Το σφαιρικό φως του Ορχομενού και ο θρύλος του «Κουκούγερου», (αρχαίος Ορχομενός, Βοιωτία)

Όταν άκουσα για τον «Κουκούγερο» του Ορχομενού ήξερα ότι εισερχόμουν, για μια ακόμη φορά, σε μια αχαρτογράφητη άγνωστη γη. Περιπλανώμενο στοιχειό τον θέλει ο θρύλος, έναν γέροντα που με το φανάρι του γυρίζει άσκοπα τις αφέγγαρες νύχτες στους πρόποδες ενός λόφου, όχι τυχαίου, αφού εκεί χτίστηκε η αρχαία πόλη και ακρόπολη του Ορχομενού.

Το μικρό υπαίθριο προσκυνητάρι του
Προφήτη Ηλία, πριν κατεδαφιστεί
 (ευχαριστώ για την φωτογραφία
 την Liz Shiverdecker)

«Έτσι λένε, αλλά ποιός πιστεύει στα στοιχειά;», δεν άργησε να υπεραμυνθεί ο αφηγητής της ιστορίας. Συλλογίστηκα πως, οι ασαφείς ερωτήσεις δεν οδηγούν σε σαφείς απαντήσεις. Επιχείρησα λοιπόν να μάθω περισσότερα. Έτσι έμεινα έκπληκτός όταν πληροφορήθηκα ότι η μορφή του «Κουκούγερου» ήταν στην ουσία μια τρεμάμενη λάμψη που μετακινούταν στη βόρεια πλευρά της ανατολικής άκρης του όρους Ακοντίου, με επίκεντρο ένα μικρό υπαίθριο προσκυνητάρι του Προφήτη Ηλία. Το πιθανότερο είναι ότι το εκκλησάκι ανεγέρθηκε εξ αιτίας του παράξενου φαινομένου, προς επικύρωση της θεϊκής ιεροφάνειας του ή για την εκδίωξη της δαιμονικής του υπόστασης.

Η πλάστιγγα στη συγκεκριμένη περίπτωση έγερνε προς τη δεύτερη εκδοχή, λόγω του ονόματος με το οποίο βάφτισαν οι ντόπιοι αυτήν την ασυνήθιστη θέαση. Η βιβλιογραφική έρευνα έδειξε ότι ο «Κουκούγερος» θυμίζει την αρχετυπική φιγούρα του μασκαρά-μπαμπούλα, με αναγωγές σε κατάλοιπα διονυσιακών τελετών και τον επονομαζόμενο «Κούκερο».¹  Επίσης, έτσι αποκαλούνταν πολλαχού οι μασκαράδες των Αποκριών που ντύνονταν με παλιά ρούχα, δέρματα ζώων και αυτοσχέδιες ζωόμορφες μάσκες ή μουτζουρώνοντας τα πρόσωπα τους. Την εμφάνιση τους συμπλήρωναν ψεύτικες καμπούρες και κουδούνια που κρεμούσαν επάνω τους. Τα τελευταία, μαζί με τα ξεφωνητά τους, τα αστεία πειράγματά τους και τα απαραίτητα μουσικά όργανα, ξεσήκωναν ολόκληρές τις γειτονιές απ’ όπου περιόδευαν, τρομάζοντας αρκετούς από τους πιτσιρικάδες του χωριού.

Το μικρό πλάτωμα που βρισκόταν το προσκυνητάρι.
Στο βάθος ο Μακεδονικός πύργος

Ο Μακεδονικός πύργος στην κορυφή του λόφου

Όπως και να ‘χε, μια επιτόπια έρευνα ήταν επιβεβλημένη. Κατά τη διάρκεια της διαπιστώθηκε ότι το προσκυνητάρι του Προφήτη Ηλία δεν υπάρχει πια. Σύμφωνα με μαρτυρίες γκρεμίστηκε από τους ντόπιους πριν από δύο περίπου χρόνια, προκειμένου να ανεγερθεί σε μια γειτονική θέση στον ίδιο λόφο. Ωστόσο, η Αρχαιολογική Υπηρεσία απαγόρευσε το χτίσιμο του νέου. Ίσως όχι άδικα, μιας και η αρχαία πόλη εκτεινόταν στις ανατολικές υπώρειες του όρους Ακοντίου, δηλαδή μέσα στην περιοχή του ενδιαφέροντός μας. Ο Ορχομενός υπήρξε το σημαντικότερο κέντρο πολιτισμού στην προϊστορική Βοιωτία και ήταν ακμαίος μέχρι και τα ιστορικά χρόνια.² Μερικά από τα αξιοσημείωτα αρχαία λείψανα που σώζονται πάνω στο ύψωμα, είναι τα θεμέλια του ναού του Ασκληπιού, ο οχυρωματικός περίβολος των μετακλασικών χρόνων και ο μνημειακός πύργος της κορυφής που ανάγεται στους Μακεδονικούς Χρόνους. Είναι χαρακτηριστικό, σύμφωνα πάντα με μαρτυρία ηλικιωμένης κατοίκου, ότι η λέξη «Κουκούγερος» χρησιμοποιείται και ως τοπωνύμιο για ολόκληρο το λόφο όπου βρίσκεται ο Μακεδονικός πύργος.

Οι νότιες επάλξεις του πύργου

Η μαγευτική θέα από την κορυφή. Διακρίνονται τα παράλληλα οχυρωματικά τείχη

Τα θεμέλια του ναού του Ασκληπιού στους πρόποδες του όρους

Οι υπόλοιπες συμπτώσεις αποκαλύφθηκαν όταν επιχείρησα να αποτυπώσω τα όσα είχα μάθει για την περιοχή εμφάνισης της θρυλικής λάμψης, πάνω σ’ έναν αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής. Διαπίστωσα λοιπόν, ότι η πορεία της συνέπιπτε με τα λείψανα ενός αρχαίου δρόμου ο οποίος εντοπιζόταν στα νότια του ναού του Ασκληπιού, λόξευε βορειοδυτικά περνώντας ακριβώς πάνω από τη θέση του γκρεμισμένου υπαίθριου εικονοστασίου (αφιερωμένο, ίσως όχι τυχαία, στον ηλιακό προφήτη Ηλία) και εξερχόταν από τη βορεινή πύλη της οχύρωσης με προορισμό την Αταλάντη. Συνειδητοποιούσα πως για ακόμη μια φορά, σαν να υπακούουν σε μια παράξενη νομοτέλεια, οι θρύλοι και το μυστήριο ενός τόπου συνυπάρχουν με την αρχαιότητα του. Αλλά αυτό είναι μια άλλη… ιστορία!

Αρχαιολογικός χάρτης της περιοχής. Το πράσινο χρώμα σηματοδοτεί τον αρχαίο δρόμο
 και η κόκκινη βούλα το προσκυνητάρι. Η μωβ ελλειψοειδή περιοχή δείχνει τον χώρο
 όπου ο θρύλος αναφέρει την εμφάνιση της κινούμενης λάμψης

Όσο για το θρυλικό φως του Ορχομενού, σίγουρα παραπέμπει στο φαινόμενο των σφαιρικών αστραπών, ο αγγλικός όρος των οποίων είναι «ball lightning». Αν και αναφέρεται μεγάλη ποικιλία στις μορφές τους, μια τυπική σφαιρική αστραπή είναι μια λαμπερή σφαίρα διαμέτρου μερικών εκατοστών που αιωρείται πάνω από το έδαφος για μερικά λεπτά πριν τελικά εκραγεί ή αργοσβήσει. Παρόλο που τις προηγούμενες δεκαετίες οι επιστήμονες απέδιδαν τις θεάσεις σε αέρια των βάλτων, αποκλείοντας κάθε εξωπραγματική φύση του φαινομένου, πλέον η στάση πολλών εξ αυτών έχει αλλάξει ριζικά. Όπως αναφέρει ο καθηγητής φυσικής, Paul Davis: «Σήμερα, ωστόσο, το βάρος των στοιχείων μας εξαναγκάζει να δεχτούμε ότι ένα αυθεντικό ανεξήγητο φυσικό φαινόμενο που βρίσκεται πίσω από την πλειοψηφία των θεάσεων». ³

Το σύντομο βίντεο έχει τραβηχτεί από τις επάλξεις του πύργου και καταλήγει

στο μικρό πλάτωμα όπου βρισκόταν το προσκυνητάρι

Η λαϊκή αντίληψη έχει «ντύσει» αυτές τις παράξενες φωσφορίζουσες εκδηλώσεις με πλήθος δεισιδαιμονιών, οι οποίες αποκαλούνται στην αγγλόφωνη παράδοση «Jack O Lantern», «Will O the Wisp», «Corpse Candles». Σύμφωνα με αυτήν, παρουσιάζονται σαν φασματικές φιγούρες ντυμένες με φλεγόμενα ενδύματα και φέρουν μια διαρκώς καιόμενη δέσμη από άχυρα στο χέρι τους. Κάποιες φορές είναι προάγγελοι κακών οιωνών, όμως ίσως η κακή τους φήμη να πηγάζει διότι οι μοναχικοί ταξιδιώτες ξεγελιούνται από τη λάμψη, θεωρώντας ότι πρόκειται για τα φώτα κάποιας μακρινής καλύβας, και οδηγούνται τελικά σε επικίνδυνα κρημνώδη ή ελώδη εδάφη.

Πάντως σε κάθε περίπτωση, όπως σ’ αυτή του Ορχομενού, ας μη λησμονούμε ότι γινόμαστε μάρτυρες μονάχα ενός μέρους του φαινομένου. Σίγουρα, η ανθρώπινη αντίληψη αλλοιώνει σημαντικά τη φύση και τα χαρακτηριστικά του, το σύνολο του οποίου παραμένει απρόσιτο σ’ εμάς. Έκτος ίσως, από ένα αλλόκοτο αχνό φως που κάνει την εμφάνισή του κάποιες ιδιαίτερες νύχτες, το οποίο με χορευτικές κινήσεις γλιστράει πάνω από το έδαφος διασκεδάζοντας με τη άγνοια των εμβρόντητων παρατηρητών.

Βαγγέλης Ζήσης

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Κακούρη Κατερίνα, «Διονυσιακά. Εκ της σημερινής Λαϊκής Λατρείας των Θρακών», Αθήνα (1963).

⁽²⁾ Για την ιστορία της περιοχής, δες: Τζέμος Βασίλειος, «Ιστορία του Ορχομενού της Βοιωτίας», Αθήνα (1963).

⁽³⁾ Mark Stenhoff, «Ball Lighting. An Unsolved Problem in Atmospheric Physics», σελ. v, New York (1999).