«Bocca della Verità». Ένας ανιχνευτής ψεύδους από την… αρχαιότητα! (Ιταλία, Ρώμη)

To «Bocca della Verità», ή αλλιώς το «Στόμα της Αλήθειας», είναι ένα ιδιαίτερο μαρμάρινο ανάγλυφο που βρίσκεται στη στοά της καθολικής εκκλησίας Santa Maria in Cosmedin, στη Ρώμη⁽¹⁾. Έχει σχήμα δισκοειδές με διάμετρο 1,75 μέτρα, βάρος 1.300 κιλά, ενώ ως κεντρικό θέμα απεικονίζει ένα γενειοφόρο αντρικό πρόσωπο.

Οι αρχαιολόγοι ανάγουν την κατασκευή του στους ρωμαϊκούς χρόνους, όμως η τοποθέτησή του στον συγκεκριμένο καθολικό ναό έγινε κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα. Κανείς ωστόσο δεν έχει αποφανθεί με σιγουριά το τι ακριβώς συμβολίζει ή ποιά ήταν η αρχική χρήση του γλυπτού. Μια μεγάλη μερίδα ερευνητών θεωρεί πως αναπαριστά τον θεό του δάσους Faunus, δηλαδή την αντίστοιχη ρωμαϊκή θεότητα του θεού Πάνα.

Το "Στόμα της Αλήθειας"

Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο πως πρόκειται για μια θαλάσσια ή ποτάμια παγανιστική θεότητα, ίσως τον ποταμό Τίβερη ή τον Ωκεανό. Προς τούτο συμφωνεί μια σημαντική λεπτομέρεια στο άνω μέρος του γλυπτού. Πρόκειται για δύο δαγκάνες από κάβουρα που προεξέζουν εκατέρωθεν του κεφαλιού, οι οποίες λόγω φθορών του χρόνου θεωρήθηκαν ως κέρατα από τους υποστηρικτές της πρώτης θεωρίας. Ομοίως έχουν παρερμηνευτεί και άλλες δύο προεξοχές στο κάτω μέρος, οι οποίες «εξηγήθηκαν» ως όρχεις ώστε να παραπέμπουν -και πάλι- στη γονιμότητα του θεού Faunus. Αν όμως παρατηρήσουμε προσεχτικά το ανάγλυφο και κρίνοντας από άλλες ρωμαϊκές παραστάσεις του θεού Ωκεανού, μάλλον πρόκειται για δύο δελφίνια. Η υπόθεση για τον θαλάσσιο χαρακτήρα του γλυπτού ενισχύεται και από ένα περίγραμμα ψαριού που διακρίνεται δίπλα και κάτω από την αριστερή (όπως βλέπουμε το γλυπτό) δαγκάνα.

Απεικόνιση θαλασσίου δαίμονα σε ψηφιδωτό δάπεδο της αποκαλούμενης "οικίας του Ευρίπου". Όπως και το "Στόμα της Αλήθειας" φέρει δαγκάνες και πόδια οστρακοειδούς.
Αρχαιολογικό Μουσείο Λέσβου, 2ος-3ος αιώνας μ.Χ. (φωτ. του συγγραφέα)

Όσο για τη χρηστικότητά του, έχει ειπωθεί ότι αποτελούσε τμήμα μιας ρωμαϊκής κρήνης, κάλυμμα αποχετευτικού φρεατίου ή συλλέκτη νερού από κάποιον αρχαίο ναό του Δία ή του Ηρακλή. Σε διαφωνία με αυτές τις απόψεις βρίσκεται η ανυπαρξία σημαδιών από την υποτιθέμενη συνεχή ροή του νερού.
Όποια όμως και να ήταν η προέλευση ή η ταυτότητά του, το πιο χαρακτηριστικό σημείο του φημισμένου «Bocca della Verità» είναι η ορθογώνια οπή που αντιστοιχεί στο στόμα του προσώπου. Ένας θρύλος, η προέλευση του οποίου χάνεται στους Μέσους Χρόνους, λέει πως εάν κάποιος δεν είναι ειλικρινής σε όσα λέει την ώρα που έχει το χέρι του μέσα στο στόμα του κεφαλιού, τότε αυτό θα κλείσει και θα τον δαγκώσει! Εάν πράγματι το ανάγλυφο ήταν μέρος ναού, ενώπιον του οποίου δίνονταν οι όρκοι στον υπέρτατο Δία, τότε ίσως η μεσαιωνική δοξασία αποτελεί ένα εντυπωσιακό κατάλοιπο αυτής της αρχαίας πρακτικής.
Η φήμη του «Στόματος της Αλήθειας» ως ιδιότυπου... ανιχνευτή ψεύδους απογειώθηκε το 1953 χάρη στη δύναμη της κινηματογραφικής βιομηχανίας. Συγκεκριμένα, παρουσιάστηκε σε μια χαριτωμένη σκηνή στο φιλμ «Roman Holiday» με πρωταγωνιστές τους διάσημους ηθοποιούς Audrey Hepburn και Gregory Peck, στη διάρκεια της οποίας το χέρι του ανειλικρινή ζεν πρεμιέ «εξαφανίζεται» για λίγα δευτερόλεπτα μέσα στο μανίκι του σακακιού του!

Έκτοτε, πολλοί σταρ του Hollywood πόζαραν δοκιμάζοντας το περίφημο τεστ της αλήθειας, όπως η ηθοποιός Brigitte Bardot και ο μετρ των ψυχολογικών θρίλερ Alfred Hitchcock.

Ο Alferd Hitchcock δοκιμάζει το "Στόμα της Αλήθειας"

Εκτός της έβδομης τέχνης, ο θρύλος του «Bocca della Verità» έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης και από μια εταιρεία ηλεκτρονικών παιχνιδιών! Συγκεκριμένα, το 1987 η «DPS-Promatic» εμπνεύστηκε από το «Στόμα της Αλήθειας»: πατένταρε και εμπορεύτηκε με μεγάλη επιτυχία ένα μηχάνημα το οποίο, διαβάζοντας την παλάμη του πελάτη, προέβλεπε το μέλλον του! Ο ενδιαφερόμενος, αφού υποβάλλεται από την πρόσοψη του παιχνιδιού και τη βαθειά φωνή που ακούγεται από το ηχείο του, καλείται να τοποθετήσει ένα κέρμα σε μια οπή και να βάλει το χέρι του στο στόμα του ανάγλυφου προσώπου. Μετά από λίγα δευτερόλεπτα, το μηχάνημα ως... αλάνθαστος χειρομάντης εκτυπώνει σ' ένα χαρτάκι το μέλλον του ενδιαφερόμενου!

Το ηλεκτρονικό μηχάνημα που εμπνεύστηκε από το "Στόμα της Αλήθειας".
Στο κάτω μέρος διακρίνουμε την επιγραφή: "ΓΝΩΘΙ ΣΕΑΥΤΟΝ"!

Το ηλεκτρονικό παιχνίδι σε κεντρική πλατεία του Ναυπλίου (φωτ. του συγγραφέα)

Με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, η παγκόσμια αναγνωρισιμότητα του «Bocca della Verità» έχει αποδειχτεί ένα... θείο δώρο για τους ιθύνοντες της Santa Maria in Cosmedin. Καθημερινά σχηματίζονται ατελείωτες ουρές στο προαύλιο της εκκλησίας, από τουρίστες που αναμένουν υπομονετικά για να υποβάλλουν τον εαυτό τους σε αυτήν τη διακεδαστική, ίσως και τολμηρή δοκιμασία.

Η εκκλησία της Santa Maria in Cosmedin (φωτ. του συγγραφέα)

Οι ιθύνοντες του ναού υποστηρίζουν πως, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, όλοι οι επισκέπτες κατάφεραν να περάσουν από το «Στόμα της Αλήθειας»... δια χειρός και άκρως επιτυχώς!

Σημειώσεις:

⁽¹⁾ Στη συγκεκριμένη εκκλησία στεγάζονται και τα -υποτιθέμενα- λείψανα του Αγίου Βαλεντίνου.

Βαγγέλης Ζήσης